ՓԵՏՐՎԱՐՅԱՆ ԱՌԱՋԱԴՐԱՆՔՆԵՐ ԹԵՄԱ 6. ԲԱԳՐԱՏՈՒՆՅԱՑ ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆԸ.

1. Ո՞վ է Բագրատունյաց թագավորության հիմնադիր արքան: Ե՞րբ և որտե՞ղ է նա թագադրվել որպես հայոց արքա:Բագրատունիների թագավորություն, միջնադարյան պետություն Կովկասում և Հայկական լեռնաշխարհում 885-1045 թվականներին։ Հիմնադրել է հայոց իշխան Աշոտ Բագրատունին 885 թվականին։ Երկիրը կառավարել է Բագրատունիների թագավորական տոհմը։ Տարածքը կազմել է առավելագույնը 250 000 քառ. կմ՝ Աշոտ Գ Ողորմած շահնշահի օրոք (953-977)։
2. Ո՞ր թվականներին է գահակալել Սմբատ 1-ինը: Ո՞ր բերդում է ամրացել նա և դիմադրել արաբներին:Սմբատ Բագրատունի, Աբլաբաս (արաբ․՝ أبو العباس‎‎՝ Աբասի հայր) Խոստովանող (ծննդյան թվականն անհայտ-859), Հայոց իշխան 852-855 թվականներին։ Աշոտ Մսակերի որդին։Պատանի հասակում պատանդ է եղել Աբբասյանների արքունիքում։ Հոր մահից (826) հետո դարձել է սպարապետ և ժառանգել Հայաստանի հյուսիսային գավառները, իսկ հարավային գավառներն անցել են ավագ եղբորը՝ Հայոց իշխան (ապա՝ Իշխանաց իշխան) Բագարատ Բագրատունուն։
3.  Ե՞րբ է տեղի ունեցել Սևանի ճակատամարտը: Ինչու՞ են Աշոտ 2-րդին անվանել «Երկաթ»:Սևանի ճակատամարտ, ռազմական ընդհարում հայոց թագավոր Աշոտ Բ Երկաթի և Ատրպատականի արաբական Սաջյան ամիրայության զորքերի միջև։ Տեղի է ունեցել 921 թվականի ամռանը՝ Սևան լճի ափին։Աշոտ Բ-ն հոր՝ Սմբատ Ա Նահատակի (890-914) մահից հետո պայքարել է Հայաստանի անկախության համար։ 914-922 թվականներին կռիվներում պարտության է մատնել արաբական ոստիկաններ Յուսուֆի և Նասրի զորքերին, սակայն ներքին երկպառակությունների պատճառով առժամանակ ամրացել է Սևանի կղզում։ Օգտվելով ստեղծված վիճակից՝ արաբ զորավար Բեշիրը ավերել է Հայաստանի բազմաթիվ բնակավայրեր, ապա հարձակվել Սևանի կղզու վրա։ Ունենալով փոքրաթիվ ուժեր՝ Աշոտ Բ-ն լաստանավով մոտեցել է ափին, նետաձգությամբ հանկարծակի բերել արաբներին, իջել ափ և պարտության մատնել նրանց։Սևանի ճակատամարտից հետո Ատրպատականի ամիրայությունը և Արաբական խալիֆայությունը համակերպվել են Հայաստանի անկախության հետ^[2]։Գագիկ Արծրունին, ով պատճառ էր հանդիսացել ներքաղաքական խառնաշփոթի ու դարձել Վասպուրականի թագավոր, ընդունեց հայ Բագրատունիների գերիշխանությունը: Աշոտ Երկաթը մեկնեց Կոստանդնուպոլիս՝ թարմացնելու հայ-բյուզանդական դաշնակցային պայմանագիրը։ Նա սկսեց զբաղվել խաղաղ շինարարական աշխատանքով, պետության կենտրոնացմամբ, բանակի վերակացուցմամբ:
4. Ո՞ր քաղաքը Աբաս Բագրատունին դարձրեց Հայոց մայրաքաղաք:Մուշեղ Ա (ծննդյան թվականը անհայտ — 984, Կարս), Կարսի թագավորության հիմնադիրը 963թվականից։Աբասի (928—953) որդին և Աշոտ Գ Ողորմածիեղբայրը։ Իրեն թագավոր է հռչակել, երբ Աշոտ Գ Ողորմածը 961 թվականին Բագրատունյաց թագավորության մայրաքաղաքը տեղափոխել է Անի, իսկ Մուշեղ Ա-ին նշանակել Կարսի և նրա գավառի կառավարիչ։
5. Ինչու՞ են Աշոտ 3-րդին անվանել «Ողորմած»:
6. Ո՞ր թագուհիների նախաձեռնությամբ են կառուցվել Հաղպատի և Սանահինի վանքերը, Անիի Մայր տաճարը՝ Կաթողիկեն:Անիի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի կամ Անիի Մայր Տաճար, Անի քաղաքի գլխավոր եկեղեցին, կառուցվել է 989-1001 թթ Տրդատ ճարտարապետի կողմից Հայոց թագավոր Սմբատ Բ Տիեզերակալի նախաձեռնությամբ։ Դասվում է հայ և համաշխարհային ճարտարապետական լավագույն նմուշների շարքին։ Քառամույթ գմբեթավոր հորինվածքով կառույց է՝ կոթողային ձևով և հարուստ հարդարանքով։ Ավագ խորանը զարդարված է եղել «Քրիստոսը գահի վրա» որմնանկարով։ Տաճարի միջին գմբեթակիր նավը շնորհիվ ներքին նավերի նեղացման գերիշխում է կառույցի ներքին ամբողջ տարածքի երկայնքով։ Տաճարի գմբեթին կանգնեցված է եղել մարդաբոյ արծաթյա խաչ։
7. Ո՞ր թագավորների օրոք Անիի Բագրատունյաց թագավորությունը մասնատվեց և սկսեց թուլանալ:

Երկաթ, քիմիական նշանը՝ Fe

---

Սլավոներենում *želězo (բելառուս․՝ жалеза, ուկր.՝ залізо, հին սլավոներեն՝ желѣзо, բուլղար․՝ желязо, լեհ.՝ żelazo, չեխ․՝ železo, սլովեն.՝ železo) ունի հստակ զուգահեռներ Բալթյան Լեզուներհետ (լիտ.՝ geležis, լատիշ․՝ dzelzs)։ Կա մի քանի տարբերակներ նաև բալթո-սլավոնական բառերի ստուգաբանությունում։ Բնական երկաթը ունի չորսը կայուն իզոտոպներ. ⁵⁴Fe (իզոտոպի տարածվածությունը 5,845 %), ⁵⁶Fe (91,754 %), ⁵⁷Fe (2,119 %) և ⁵⁸Fe (0,282 %)։ Հայտնի է ավելի քան 20 անկայուն երկաթի իզոտոպներ հետևյալ զանգվածային թվերով 45-ից 72, որոնցից առավել կայուն է ⁶⁰Fe իզոտոպը։ ⁵⁶Fe երկաթի իզոտոպը պատկանում է առավել կայուն միջուկների թվին. հետևյալ բոլոր տարրերը կարող ենփոքրացնել էներգիայի կապը մեկ նուկլոնի անկման միջոցով, իսկ բոլոր նախորդ տարրեր, սկզբունքորեն, կարող են նվազեցնել պարտադիր էներգիայի կապը մեկ նուկլոնի սինթեզի միջոցով։

Արտադրության առաջին փու

Երկաթը վերականգնում են ածխածնով դոմնային վառարանում 2000 °C ջերմաստիճանում։ Ստանում են ածխածնով կամ ածխածնի օքսիդով օքսիդներից վերականգնման միջոցով։ Վառարանում ածխածինը օքսիդանում է մինչև ածխածնի մոնօքսիդը.

{\displaystyle {\mathsf {2C+O_{2}\rightarrow 2CO}}}

Իր հերթին ածխածնի մոնօքսիդը վերականգնում է երկաթը հանքաքարից։ Որպեսզի հետևյալ ռեակցիան ընթանա արագ, տաքացված շմոլ գազը բաց են թողնում երկաթի(III) օքսիդի վրայով.

{\displaystyle {\mathsf {3CO+Fe_{2}O_{3}\rightarrow 2Fe+3CO_{2}}}}

{\displaystyle {\mathsf {Fe+C\rightarrow Fe+CO}}}

{\displaystyle {\mathsf {Fe_{2}O_{3}+3C\rightarrow 2Fe+CO}}}

Օդում, խոնավության առկայությամբ, հեշտությամբ օքսիդանում է (ժանգոտում է).

{\displaystyle {\mathsf {4Fe+3O_{2}+6H_{2}O\rightarrow 4Fe(OH)_{3}}}}

Տարբերակ 1

v=0.5

M-=450

S ^?

1ԴՄ³=1ԴՄ.1ԴՄ.1ԴՄ=10սմ.10սմ=100սմ³=600սմ³

 

Ջրածին

Ջրածինը (H) պարբերական համակարգիառաջին տարրն է։ Առաջին անգամ մաքուր վիճակում ստացել է Հենրի Կավենդիշը 1766թվականին։ Այն տիեզերքումամենատարածված տարրն է։ Երկրի վրա այն գտնվում է հիմնականում միացությունների ձևով։ Ջրածինը միացություններում միավալենտ է։

Ջրածնի ատոմը կազմված Է մեկ պրոտոն ունեցող միջուկից և մեկ էլեկտրոնից։ Հանդես է գալիս H₂պարզ նյութի ձևով։

Ջրածինը հայտնաբերվել է 16-րդ դարի կեսերին Պարացելսի կողմից, որը ստացել է երկաթի վրա ծծմբական թթու ազդելով։ 1766թվականին Կավենդիշը հաստատել է նրա հատկությունները և ցույց է տվել նրա տարբերությունը մյուս գազերից և անվանել է «այրվող օդ»։ Լավուազիեն 1783 թվականին առաջին անգամ ջրածին ստացավ ջրից և ապացուցեց, որ ջուրը ջրածնի և թթվածնիքիմիական միացությունն է և նրան անվանեց «հիդրոգենիում», որը նշանակում է ջուր ծնող։ Ջրածինը երկրի վրա հանդես է գալիս միացություններում՝ ջրում, նավթում, կենդանի հյուսվածքներում, իսկ ազատ վիճակում՝ շատ չնչին քանակներով մթնոլորտի վերին շերտերում։

Ջրածին անջատվում է նաև հրաբխային ժայթքումների ժամանակ։ Սպեկտրոսկոպի օգնությամբ ջրածին հայտնաբերվել է արեգակի և աստղերի վրա։

Տիեզերքի նյութը ժամանակակից պատկերացումներով կազմված է 30-50%-ի չափով ազատ ջրածնից, որի ատոմը հանդիսանում է տիեզերքի կառուցման հիմնական աղյուսիկը։

Բացի ջրածնից՝ 1 ատոմական զանգվածով, հայտնի են նաև 2 և 3 ատոմական զանգվածներով ջրածիններ՝ ծանր ջրածիններ՝ դեյտերիում (D) և տրիտիում (T), որոնք թթվածնի հետ առաջացնում են ծանր ջուր՝ (M=2Օ)։

Ջրածնի ատոմը խիստ ռեակցիաունակ է և շատ արագ առաջացնում է H₂ մոլեկուլը։ Ատոմական ջրածնով աշխատող այրիչը ստեղծում է 4000 °С բարձր ջերմաստիճան, որը պայմանավորված է H₂-ի կապի մեծ էներգիայով H+H→H₂ ΔH=-436 կՋ է։ Բացի հիդրիդներից, որտեղ ջրածնի օքսիդացման աստիճանը -1 է, մնացած միացություններում ունի +1 օքսիդացման աստիճան։

Տաքացնելիս ջրածինը միանում է ոչ մետաղների մեծ մասի (օքսիդանում է) և ակտիվ մետաղների (վերականգնվում է) հետ, առաջացնում հիդրիդներ։ Ոչ մետաղների հիդրիդներն անգույն, սովորաբար տհաճ հոտով, թունավոր գազեր են, մետաղներինը՝ սպիտակ, բյուրեղական (իոնական) նյութեր։

Ջրածնի և հալոգենների խառնուրդները պայթուցիկ են․ ֆտորի հետ անմիջապես, քլորի հետ պայթում է լուսավորելիս, անգամ -252 °C-ում բրոմի և յոդի հետ՝ տաքացնելիս։ Առաջանում են հալոգենաջրածիններ՝ ֆտորաջրածին (HF), քլորաջրածին (НСl), բրոմաջրածին (HBr) և յոդաջրածին (HI), որոնց ջրային լուծույթներն ուժեղ թթուներ են։

Սովորական պայմաններում թթվածնի հետ ջրածինը միանում է դանդաղ, տաքացնելիս՝ պայթյունով։ Պայթուցիկ են 4-94 ծավավալ % H₂ պարունակող խառնուրդները՝ թթվածնի և 4-74% Н₂ պարունակող խառնուրդները օդի հետ։

Ջրածինը թթվածնի հետ առաջացնում է նաև ջրածնի պերօքսիդ՝ H₂0₂։ Տաքացնելիս ջրածինը ծծմբի հետ միանում է հեշտությամբ, սելենի և տելուրի հետ՝ դժվարությամբ։ Առաջանում են ծծմբաջրածին՝ H₂S, սելենաջրածին՝ H₂Se, և տելուրաջրածին՝ H₂Te, որոնք տհաճ հոտով ջրում լուծելի գազեր են (լուծույթները թթուներ են)։

Ջրածինը ազոտի հետ միանում է կատալիզատորի առկայությամբ՝ տաքացնելիս։ Ստացվում է ամոնիակ, NH₃, որի ելքը մեծանում է ճնշումը բարձրացնելիս։ Ազոտի մյուս միացությունները ջրածնի հետ՝ հիդրազինը (N₂H₄), և ազոտաջրածնական թթուն (NH₃), հեղուկներ են։

Ատոմական ջրածինը միանում է ֆոսֆորի, արսենի և անտիմոնի հետ։ Առաջանում են ֆոսֆին՝ PH₃, արսին՝ AsH₃, և ստիբին՝ SbH₃, որոնք տհաճ հոտով, խիստ թունավոր գազեր են։

Ածխածինը ջրածնի հետ միանում է բարձր ջերմաստիճաններում՝ առաջացնելով (կատալիզատորի բացակայությամբ) մեթան՝ CH₄, որը ածխաջրածինների պարզագույն ներկայացուցիչն է։ Սիլիցիումաջրածինները և բորաջրածինները՝ В₂Н₆, В₄Н₁₀, В₅Н₉, В₅Н₁₁ և այլն, ստացվում են մագնեզիումի, սիլիցիդի կամ բորիդի և թթուների փոխազդեցությամբ։ Տաքացնելիս ջրածինն իրենց օքսիդներից վերականգնում է բազմաթիվ մետաղներ (Mo, W, Cr, Fe, Си և այլն) և ոչ մետաղներ (Сl, Տ, N, Si և այլն)։

Ածխածնի (II) օքսիդը (СО) կատալիզատորի առկայությամբ Ջրածնով վերականգնելով ստանում են օրգանական նյութեր (НСНО, СН₃ОН և այլն)։

Ջրածինը միանում է չհագեցած ածխաջրածինների հետ, վերականգնում օրգանական միացությունները։ Ալկալիական, հողալկալիական և մի քանի այլ մետաղների հետ ջրածինը միանում է բարձր ջերմաստիճաններում առաջացնելով մետաղների հիդրիդներ՝ LiH, NaH, CaH₂, ВеН₂ և այլն։ Այդ հիդրիդները կայուն են, հալվում են առանց քայքայվելու, ջրի առկայությամբ հիդրոլիզվում են՝ անջատելով ջրածին, ուժեղ վերականգնիչներ են։ Նրանց հալույթները էլեկտրոլիտներ են, ենթարկվում են էլեկտրոլիզի (անոդի վրա անջատվում է ջրածին)։

Ջրածինը լավ է լուծվում բազմաթիվ մետաղներում (Pd, Pt, Ni և այլն)՝ առաջացնելով ներդրման պինդ լուծույթներ։ Մետաղներում լուծվելու ունակության շնորհիվ ջրածինը․ թափանցում է մետաղների միջով (դիֆուզիա), կոռոզիայի է ենթարկում պողպատը (դեկարբոնացում)։

• Լույսի կամ ջերմության ազդեցությամբ H₂ միանում է հալոգենների և այլ ոչ մետաղների հետ։

{\displaystyle {\mathsf {H_{2}+Cl_{2}\rightarrow 2HCl}}}

{\displaystyle {\mathsf {H_{2}+S\rightarrow H_{2}S}}}

{\displaystyle {\mathsf {3H_{2}+N_{2}\rightarrow 2NH_{3}}}} (400-500°С,p,Fe)

• Ջրածինը միանում է թթվածնի հետ՝ հսկայական քանակի էներգիայի անջատմամբ (ջրածնաթթվածնային բոցի ջերմաստիճանը հասնում է 3000°С։

{\displaystyle {\mathsf {2H_{2}+O_{2}\rightarrow 2H_{2}O+Q}}}

այս գազերի 2։1 հարաբերությունը կոչվում է շառաչող գազ, քանի որ ավարտվում է պայթյունով։

• Ջրածինը ուժեղ վերականգնիչ է, այն վերականգնում է շատ մետաղներ իրենց օքսիդներից.

{\displaystyle {\mathsf {PbO+H_{2}\rightarrow Pb+H_{2}O}}}

{\displaystyle {\mathsf {CuO+H_{2}\rightarrow Cu+H_{2}O}}}

փոխազդում է նաև որոշ ոչ մետաղների օքսիդների հետ, ստացվում է ոչ մետաղ.

{\displaystyle {\mathsf {2NO_{2}+4H_{2}\rightarrow N_{2}+4H_{2}O}}}

• Մետաղների հետ ջրածինը առաջացնում է հիդրիդներ, որոնք պինդ նյութեր են և կարծես ջրածնի շտեմարան լինեն, որովհետև ջրի հետ՝ տալիս են ջրածին, որը հնարավոր է ապագայում օգտագործել որպես վառելիք՝ բենզինի փոխարեն։

{\displaystyle {\mathsf {H_{2}+2Na\rightarrow 2NaH}}}

{\displaystyle {\mathsf {Ca+H_{2}\rightarrow CaH_{2}}}}

• Օրգանական քիմիական ռեակցիաներում ջրածինը օգտագործում են հիդրացնելու համար։

 

փորձեր սայլակներով

Փորձ 1

Սայլակը գտնվում է դադարի վիճակում սեղանի նկատմամբ: Այճմ ճկում ենք թիթեղը և կապում ենք թելով: Թելը այրելուց հետո թիթեղը ուղղվեց և ետ եկավ իր սկզբնական վիճակին, բայց սայլակըմնաց դադարի վիճակում սեղանի նկատմամբ:

Եզրակացություն

Միայնակ մարմինները ինքնուրույն չէն կարող շարժվել:

 

փորձ 2

Նույն սայլակի առանձգական թիթեղը ճկում ենք կապում ենք թելով: Սայլակը դրեցինք պատի մոտ այրեցինք թելը, թիթեղը ուղղվելով հարվածեց պատին և սայլակը հետ շարժվեց:

 

Եզրակացություն:

Սայլակը ազդեց պատի վրա, իսկ պատը սայլակի վրա և սայլակը շարժվեց:

Այս փորձից ես հասկացա, որ մարմինները իրար վրա փոխադարձ ձևով ազդում են՝ սայլակը թիթեղով պատի վրա, պատը սայլակի վրա:

 

Փորձ 3

նորից նույն սայլակի թիթեղը ճկում ենք և կապում ենք: Նրա դիմաց դնում ենք նույնատիպ սայլակ  և այրում ենք նորից թելը: Թելը այրվում է և թիթեղը վերադառնալով իր դիրքին հարվածեց երկրորդ սայլակին և տեսա, որ երկու սայլակները նույն չափով իրարից հեռացան հակառակ ուղղություններով:

եզրակածություն:

Մի մարմնի ազդեցությունը նույններ միայն ուղղությններն էին տարբեր:

 

Եզրակացություն.

Այս 3 փորձերից ես հասկացա միայնակ մարմինը երբեք ինքը իրեն չի շարժվում, եթե կա երկրորդ մարմինը ապա կա փոխազդեցություն: Մարմինները միշտ փոխազդում են իրար վրա, բայց որքան մարմինը ծանր է այնքան նա իրեն իներտ է պահում